Apotheker Jochem Schipper: ‘Belangrijk om te voorkomen dat geneesmiddelen in het rioolwater komen’

Geneesmiddelresten die via het riool in rivieren en sloten belanden, kunnen schadelijk zijn voor het milieu en maken de bereiding van drinkwater lastig. Daarom stimuleert een Overijsselse apothekerscoöperatie patiënten om ongebruikte geneesmiddelen terug te brengen naar de apotheek. Apotheker Jochem Schipper van de Ommer Apotheek in Ommen vertelt er meer over.

Mannetjesvissen die eicellen produceren, karpers met nierproblemen, forellen met kieuwschade; het zijn de gevolgen van geneesmiddel- en hormoonresten die via het rioolwater in het oppervlaktewater belanden. Ongebruikte geneesmiddelen, vooral drankjes, worden nog al eens door mensen weggespoeld door de gootsteen en het toilet. Vaak gebeurt dat uit onwetendheid. Om mensen bewust hiermee te laten omgaan, stimuleren Overijsselse apothekers hun patiënten om ongebruikte geneesmiddelen terug te brengen naar de apotheek.

‘Groener’ worden

Schipper licht toe wat zijn apotheek samen met vijftien andere apotheken in de regio doet om apotheken duurzamer te laten werken. Deze apotheken zijn aangesloten bij de Coöperatie Apotheken Salland-Vechtstreek (SAVE). “Vanuit deze coöperatie ontplooit de werkgroep ‘Save the planet’ initiatieven voor verduurzaming”, aldus Schipper. “Apotheken zijn grootvervuilers, daarom willen we ‘groener’ worden. Een belangrijke stap hierbij is het voorkomen dat geneesmiddelen in het rioolwater terechtkomen. Hiermee sluiten we aan op een project dat onze beroepsorganisatie KNMP in de zomer van 2021 landelijk wil uitrollen. We hebben contact gezocht met het waterschap in onze regio. Ook bij hen staat vermindering van geneesmiddelen in het oppervlaktewater met prioriteit op de agenda. Daarnaast zijn we bijvoorbeeld bezig over te stappen op elektrische bezorgauto’s en bezuinigen we op plastic afval door de zakjes van medicijnrollen twintig procent kleiner te maken.”

“De pijnstiller diclofenac is door rioolwaterzuiveringsinstallaties moeilijk te verwijderen, vooral de smeerbare versie”

Diclofenac in het rioolwater

Geneesmiddelen in het rioolwater kunnen niet alleen schadelijk zijn voor het milieu, ze maken ook de bereiding van drinkwater lastig, zegt Schipper. “Een voorbeeld is de pijnstiller diclofenac. Deze is door rioolwaterzuiveringsinstallaties moeilijk te verwijderen. Vooral van de smeerbare versie van diclofenac, de Voltarengel, is het gebruik toegenomen door een tv-reclame. Dit komt daardoor waarschijnlijk nog vaker in het rioolwater dan de tabletvorm. Mensen smeren de Voltarengel op hun been, stappen vervolgens onder de douche waardoor de gel eraf spoelt en diclofenac direct in het rioolwater terechtkomt.”

Vergrijzing

Nederland vergrijst en daarom zal het medicijngebruik in toekomst alleen maar toenemen. Die verwachting spreekt het RIVM uit in een rapport over de waterkwaliteit uit 2016. Geneesmiddelresten komen via de urine en de ontlasting in het riool en belanden na – gedeeltelijke zuivering – in sloten en rivieren. Naar schatting komt er jaarlijks minstens 500 ton aan geneesmiddelresten in het oppervlaktewater terecht. De overgrote meerderheid hiervan komt voor rekening van laxeermiddelen en het diabetesgeneesmiddel metformine. Het RIVM vermoedt dat deze laxeermiddelen – macrogol en lactulose – goed biologisch afbreekbaar en dus niet biologisch actief zijn. Wanneer deze twee middelen niet worden meegenomen in de berekening, is de geneesmiddelvracht naar het oppervlaktewater nog minimaal 190 ton per jaar. Volgens het RIVM is de drinkwaterkwaliteit in Nederland nog niet in gevaar. Toch kan deze in de toekomst wel onder druk komen te staan, als het geneesmiddelgebruik door de vergrijzing verder toeneemt.

“Chronische blootstelling aan het anti-epilepticum carbamazepine geeft nierschade bij karpers”

Eicellen bij mannetjesvissen

De volksgezondheid is dus nog niet in gevaar, maar in de literatuur zijn wel schadelijke effecten op het waterleven beschreven. Zo geeft chronische blootstelling aan het anti-epilepticum carbamazepine nierschade bij karpers en raken vrouwelijk watervlooien eerder volgroeid. Als gevolg van stress produceren ze meer nakomelingen. De pijnstiller diclofenac kan bij forellen na drie weken blootstelling leiden tot nier-, kieuw- en leverschade. Uit onderzoek blijkt dat deze schadelijke effecten optreden bij concentraties die in het milieu bij deze geneesmiddelen zijn gemeten. Verder blijkt dat oestrogene stoffen uit de anticonceptiepil die in sloten of rivieren terechtkomen, kunnen leiden tot vrouwelijk trekjes bij mannetjesvissen. Zo is bekend dat mannetjesvissen soms eicellen produceren.

“De echte bron om aan te pakken is het geneesmiddelgebruik thuis; woonwijken dragen voor ongeveer 90 procent bij aan geneesmiddelresten in het afvalwater”

Maatregelen

Om de problematiek van geneesmiddelen in afvalwater aan te pakken, heeft de overheid in 2016 een pakket maatregelen vastgelegd in de Intentieverklaring Delta-aanpak Waterkwaliteit en Zoetwater. Achter dit plan schaarden zich vertegenwoordigers van regionale en lokale overheden, stakeholders vanuit de watersector, de agrarische sector, natuur- en milieuorganisaties, onderzoeksinstituten en gezondheidszorgorganisaties. De maatregelen betreffen zowel de ‘voorkant’ – de ontwikkeling van biologisch afbreekbare geneesmiddelen of het anders of minder voorschrijven van geneesmiddelen – als de ‘achterkant’: verbeterde zuiveringsmethoden. De echte bron om aan te pakken is het geneesmiddelgebruik thuis, omdat woonwijken voor ongeveer 90 procent bijdragen aan de geneesmiddelenresten in het afvalwater. De rest is afkomstig van ziekenhuizen en lozingen vanuit de farmaceutische industrie.

Medicijnbox

De Overijsselse apothekers spelen met hun project hierop in. Schipper: “Als patiënten hun geneesmiddelen ophalen, krijgen ze die in papieren zakjes mee die ze ook weer kunnen gebruiken om de geneesmiddelrestanten naar de apotheek terug te brengen. We vragen ze om dozen en etiketjes bij het oud papier te doen. Doordat de etiketjes niet terugkomen naar de apotheek is de privacy gewaarborgd. In de hal van de apotheek staat een medicijnbox waar patiënten geneesmiddelresten kunnen deponeren. Wij leveren dit in bij de gemeente die dit verder verwerkt. Uiteraard kunnen de patiënten ook zelf de restanten inleveren als klein chemisch afval bij het afvalbrengstation van de gemeente. Mensen die hun geneesmiddelen bezorgd krijgen, kunnen de restanten meegeven aan de bezorger. Ons initiatief hebben we via de sociale media gecommuniceerd aan patiënten en we hebben de indruk dat mensen vaker dan voorheen hun medicatie terugbrengen naar de apotheek.” 

“Diclofenac is prima te vervangen door het vergelijkbare naproxen, dat veel makkelijker uit het water verwijderd kan worden”

Huisartsen

De apothekers hebben nog een strategie om te voorkomen dat geneesmiddelresten in het rioolwater belanden. “We gaan vanuit de zestien apotheken met de huisartsen in onze omgeving in gesprek om hen te stimuleren geneesmiddelen op een meer milieuvriendelijke manier voor te schrijven”, aldus Schipper. “Neem diclofenac, dat is prima te vervangen door het vergelijkbare naproxen dat veel makkelijker uit het water verwijderd kan worden. Maar vervanging van een geneesmiddel is lang niet altijd een optie. Denk bijvoorbeeld aan het antidiabeticum metformine. Rioolwaterzuiveringsinstallaties hebben ook moeite dit uit het water te krijgen. Metformine vormt echter de hoeksteen bij de behandeling van diabetes type 2. Dat kan dus niet zomaar even worden vervangen door een milieuvriendelijker alternatief. Maar als het veel voorgeschreven diclofenac vaker vervangen gaat worden door naproxen, dan is er al een mooie eerste stap gezet.”  

Lees meer over: