DOQ

Prostaat­tumoren opgespoord met radio­activiteit en fluo­rescentie

Nieuwe multimodale liganden, die zeer specifiek binden aan het prostaat-specifiek membraan antigeen (PSMA), maken het opsporen van tumorcellen makkelijker. PSMA-liganden gekoppeld met het radioactieve isotoop zirkoon-89 helpen bij de efficiëntere diagnostiek van prostaatkanker.

Een prostaattumor verwijderen is soms lastig omdat er bijvoorbeeld al locoregionale metastasen zijn. Hoe spoor je dan (resterende) tumorcellen op? De ontdekking vorige eeuw van het prostaat-specifiek membraan antigeen (PSMA) maakt die opsporing een stuk eenvoudiger. Radioactieve liganden die specifiek aan PSMA binden, verraden of tumorweefsel aanwezig is. Met een probe die radioactiviteit detecteert, kan de chirurg op zoek naar resterend tumorweefsel. “Die detectie is echter niet erg precies”, zegt biomedisch wetenschapper Yvonne Derks. “De probe geeft op basis van een geluidssignaal ongeveer aan waar de tumorcellen zijn, maar maakt ze niet zichtbaar.”

“De fluorescentie maakt de exacte locatie van tumorweefsel in de prostaat of lymfeklieren zichtbaar”

Biomedisch wetenschapper Yvonne Derks

Fluorescentie

Derks promoveerde onlangs bij de afdeling Nucleaire Geneeskunde van het Radboudumc op haar onderzoek naar een betere detectie van tumorweefsel met multimodale liganden. “We verbeterden bestaande liganden die al in de kliniek worden toegepast door er een tweede, fluorescerende, merkstof aan te koppelen. De fluorescentie maakt de exacte locatie van tumorweefsel in de prostaat of lymfeklieren direct op de OK zichtbaar.”
Tijdens experimenten met cellen en proefdieren bewees Derks dat de multimodale liganden goed aan de tumorcellen binden. Ze herhaalde haar experiment op biopten van gezond- en tumorweefsel uit de prostaat van 30 patiënten. Opnieuw blijkt dat het ligand specifiek aan tumorcellen bindt en niet aan gezond weefsel.

“Bij klikchemie zorgen chemische ‘koppelstukjes’ dat het ligand en, bijvoorbeeld, de fluorescerende stof als vanzelf chemisch aan elkaar klikken”

Klikchemie

Om de productie van de multimodale liganden te vereenvoudigen, maakte Derks een uitstapje naar de dit jaar met de Nobelprijs beloonde klikchemie. “Bij klikchemie zorgen chemische ‘koppelstukjes’ dat het ligand en, bijvoorbeeld, de fluorescerende stof als vanzelf chemisch aan elkaar klikken. We toonden aan dat de koppelstukjes weinig invloed hebben op de farmacokinetiek van de liganden. Deze klikchemie is mogelijk bruikbaar om chemo- of immunotherapeutica gemakkelijk aan de PSMA- liganden te klikken, en naar de tumor te brengen.”

Beeldvorming en therapie in één

Het door Derks en haar collega’s ontwikkelde ligand heeft zelfs een therapeutische werking. De fluorescerende stof, IRDye700DX, maakt, onder invloed van rood licht, zeer veel zuurstofradicalen vrij die heel specifiek de tumorcel kunnen doden. “We zien dat tumorcellen tot wel 90% van de aan het PSMA gebonden multimodale ligand opnemen. En dat er inderdaad zuurstofradicalen vrijkomen die de cel aanzetten tot apoptose.” De Nijmeegse onderzoekers bereiden een fase 1 klinische studie voor die de veiligheid en optimale dosis van de multimodale liganden moet vaststellen.

89Zr heeft een halfwaardetijd van 3,4 dagen waardoor we de PET-scan na enkele dagen kunnen maken. Dan is de bulk van het isotoop uitgescheiden en overstraalt de blaas de prostaat niet meer”

Zirkoon

Radioactief gemerkte liganden doen ook dienst in de diagnostiek van prostaatkanker met een PET/CT- scan. Meestal gaat het hierbij om liganden met radioactieve isotopen die maar enkele uren overleven. “Omdat de nieren overtollige isotopen uitscheiden, overstraalt de blaas de prostaat op de PET/CT-scan. Je kunt dan niet goed zien waar kleinere (rest-)tumoren zitten”, zegt Derks. “We ontwikkelden een techniek om een bestaand ligand met het radionuclide zirkoon-89 te labelen (89Zr-PSMA-617). 89Zr heeft een halfwaardetijd van 3,4 dagen waardoor we de PET-scan na enkele dagen kunnen maken. Dan is de bulk van het isotoop uitgescheiden.

Techniek werkt

We toonden bij één geopereerde patiënt aan dat de techniek werkt. We konden na een aantal dagen een resttumor zichtbaar maken die op de eerste dag en met andere isotopen niet te zien was door de radioactiviteit in de blaas.”
Inmiddels herhaalden Duitse onderzoekers het Nijmeegse experiment bij 7 patiënten met vergelijkbare resultaten. Derks: “We plannen een prospectieve klinische studie die PET-scans met 89Zr-gelabelde liganden moet valideren.”

Dosering

Het 89Zr-ligand heeft nog een voordeel, de PET-scan maakt duidelijk hoeveel ligand het tumorweefsel gedurende enkele dagen daadwerkelijk opneemt. Deze informatie helpt mogelijk bij het vaststellen van de optimale dosering van het eerste aan PSMA bindende radiotherapeuticum (177Lu-PSMA-617) dat onlangs in Europa goedkeuring kreeg. Derks: “Natuurlijk moeten veel bevindingen uit mijn proefschrift nog klinisch bewezen worden, maar we bouwen voort op een bestaande en al klinisch toegepaste techniek.”

Referenties:

  1. Derks, YHW. PSMA ligands for imaging and therapy of prostate cancer. 2022; Proefschrift Radboud Universiteit Nijmegen.
  2. Rosar F, Schaefer-Schuler A, Bartholomä M, et al. [89Zr]Zr-PSMA-617 PET/CT in biochemical recurrence of prostate cancer: first clinical experience from a pilot study including biodistribution and dose estimates. Eur J Nucl Med Mol Imaging. 2022 Aug 5. Online ahead of print.
Lees meer over:


Voor u geselecteerde artikelen

Casus: patiënte met dyspnoe en oedeem in het gelaat

Een 66-jarige vrouw presenteert zich met sinds drie weken progressief verminderde inspanningstolerantie en met name ’s ochtends een zwelling van het gelaat. Overdag verbeteren de klachten deels. Wat is uw diagnose?

Wat je verwacht, voel je: wat zorgverleners kunnen leren van placebo-effecten

Wat patiënten verwachten, beïnvloedt direct hoe zij pijn of bijwerkingen ervaren. Henriët van Middendorp legt uit hoe placebo- en nocebo-effecten werken, en hoe zorgverleners deze bewust en ethisch kunnen inzetten in de praktijk.

Trots op goed werkend meld­systeem voor bijwerk­ingen

Agnes Kant wijst op het belang van meer onderzoek naar bijwerkingen en roept zorgverleners op te blijven melden bij het Bijwerkingenmeldsysteem. “Van 70% van de geneesmiddelen is nog onduidelijk of deze veilig tijdens de zwangerschap gebruikt kunnen worden.”

Wandelend naar een betere gezondheid

Matthijs van der Poel combineert als huisarts en sportliefhebber zorg en beweging. Met stichting Looprecept wandelt hij wekelijks met patiënten – goed voor lijf, hoofd én verbinding. “Het is heel laagdrempelig en dat verklaart denk ik ook het succes.”

De patiënt doet lastig, en dan?

Patiënten met een persoonlijkheidsstoornis kunnen soms veel losmaken, zowel in het behandeltraject als bij de arts. Thom van den Heuvel geeft handvatten voor het omgaan met deze patiëntengroep. “Het contact vraagt meer tijd en legt tegelijk emotionele druk op de arts."

Vind meertalige zorgverleners via ikspreekmeerdan.nl

Als anios in een huisartsenpraktijk in Amsterdam merkte Daan Frehe dat taal voor veel patiënten een barrière vormt voor het krijgen van goede zorg. “Via ikspreekmeerdan.nl kan nu een zorgverlener met een gedeelde taal en cultuur gevonden worden. Dat is enorm waardevol.”

Casus: man met een veranderde vlek op het been

Een 72-jarige man presenteert zich op uw spreekuur met een veranderde plek op het bovenbeen rechts. De vlek is gegroeid en van kleur veranderd. De patiënt heeft een licht huidtype en een voorgeschiedenis van basaalcelcarcinoom. Wat is uw diagnose?

Maak van wachttijd in de ggz hersteltijd: vijf praktische adviezen

Sanne Booij en Christien Slofstra willen af van de stille wachttijd in de ggz. Met hulp van de huisarts kan het herstel al beginnen, nog vóór de intake. “Deze periode hoeft geen verloren tijd te zijn.”

Beteugelen geneesmiddel­prijzen noodzakelijk voor betaalbare zorg

Wilbert Bannenberg strijdt met Stichting Farma ter Verantwoording tegen excessieve geneesmiddelprijzen. Zijn missie: winsten beteugelen om zorg toegankelijk te houden. “Geneesmiddelprijzen moeten beteugeld gaan worden, anders wordt de zorg onbetaalbaar.”

Casus: vrouw met veranderd defecatiepatroon

Een vrouw wordt naar de polikliniek gestuurd in verband met een veranderd defecatiepatroon. Ze heeft wat frequenter dan gebruikelijk ontlasting. Er zijn wat vage buikklachten in de zin van rommelingen en krampen. Ze gebruikt geen medicatie. Wat is uw diagnose?